Tαραντούλα: το δίχτυ της πραγματικότητας

Πόσο ξεκάθαρα τελικά μπορούν να είναι τα πράγματα σε τούτο εδώ τον κόσμο; Ποια όρια χωρίζουν το άσπρο από το μαύρο; Όντως υπάρχουν τέτοια όρια; Μήπως δεν είναι ούτε γκρι; Τι να είναι άραγε η ζωή του ανθρώπου; Αν τολμήσει κανείς να μας δείξει πως τελικά είναι ασπρόμαυρη η ζωή του κάθε ελεύθερου ανθρώπου, του φυσικού ανθρώπου; Θα τον βγάλουμε αιρετικό; Ας είναι.

Η πολυβραβευμένη συγγραφέας Ελένη Λαδιά πλέκει το μυθιστόρημά της γύρω από τις ερωτήσεις αυτές και παρουσιάζει ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα με πρωτότυπη θεματογραφία. Το έργο φέρει τον τίτλο Ταραντούλα και κυκλοφόρησε τον περασμένο Οκτώβριο από το Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».

Από μακροδιηγητική ματιά βλέπει ο αναγνώστης μια τρίπτυχη δομή: ο αφηγητής περιγράφει τη ζωή του Ευμένη, που με τη σειρά του γράφει ένα μυθιστόρημα ακουσίως, υπό την πίεση της έμπνευσης, και ταυτόχρονα γράφει ένα δοκίμιο για τους γνωστικούς· το δοκίμιο είχε αποφασίσει να το γράψει εκουσίως, κουρασμένος από το επίπεδο της λογοτεχνίας της εποχής του.

Ενώ στο δοκίμιο ο Ευμένης προσπαθεί να καταλάβει το πρόβλημα της αίρεσης από τη ρίζα του, που είναι κατ’ αυτόν η λογική, αρχίζει να γράφει παράλληλα το μυθιστόρημά του, όπου διηγείται άγνωστες ιστοριούλες από τη ζωή παλαιών φίλων, καταφεύγοντας παράλληλα στη φαντασία του. Έτσι αντιπαρατίθενται σημαντικά επιτεύγματα της ανθρώπινης διανόησης στο ένα, και τα ασήμαντα της καθημερινότητας στο άλλο. Φαινομενικά αυτά τα δυο έργα, μαζί με την πρώτη αφήγηση, δεν μπερδεύονται, καθώς η πρώτη αφήγηση αριθμείται κατ’ επεισόδιο (1, 2, 3...), η Λογική των Ανθρώπων σύμφωνα με τον υπό μελέτη γνωστικό (Σίμων, η μεγάλη του Θεού δύναμις...), και η Ταραντούλα του Ευμένη μόνο τιτλοφορείται. Παραταύτα ένα κρυφό νήμα συνδέει αυτά τα τρία έργα. Ίσως να είναι αυτός ένας από τους λόγους που το έργο της Ελένης Λαδιά έφερε τον τίτλο του έργου του Ευμένη: Ταραντούλα! Και ο τίτλος σ’ αυτό το επίπεδο φορτίζεται και με καινούργιους συμβολισμούς. Καταλαβαίνουμε μ’ αυτή τη διαπλοκή των τριών έργων τη μια ουσία του ανθρώπινου πολιτισμού που εκδηλώνεται τρισυπόστατα σε ανώτερες πράξεις (δοκίμιο), σε κατώτερες πράξεις (Ταραντούλα του Ευμένη) και σε άλλες εξωτερικές. Το τελευταίο αυτό αναφέρεται στον αφηγητή του μυθιστορήματος της Λαδιά, όχι του Ευμένη, ο οποίος παρατηρεί, συμπεραίνει, και καθοδηγεί τον αναγνώστη. Με άλλα λόγια, ο ανθρώπινος πολιτισμός μοιάζει μ’ αυτό το σχήμα: κάποιοι άνθρωποι ζουν την καθημερινότητα, έρχεται ο μυθιστοριογράφος και τους μεταμορφώνει σε ήρωες ενός έργου, και στο τέλος εμφανίζεται ένας μελετητής του έργου που θα βγάλει τα αφηρημένα συμπεράσματα.

Το βιβλίο Ταραντούλα εμφανίζει, εκτός από τα όσα ανέφερα παραπάνω, και άλλο μεγάλο θεολογικό ενδιαφέρον. Η προσέγγιση του γνωστικισμού ειδικά, και της αίρεσης γενικά, είναι τολμηρή, διότι η Λαδιά προσπαθεί να καταλάβει γιατί ἐφτασαν κάποιοι να θεωρούνται αιρετικοί. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τους δικαιολογεί – καθόλου. Απλά επικεντρώνει το ενδιαφέρον της αλλού, στη ρίζα.

Επίσης, πρέπει να μνημονεύσω και μια πολύ σημαντική πλευρά του έργου: πρόκειται για τη λογοτεχνική δημιουργία καθαυτήν! Εδώ η Λαδιά, καθώς περιγράφει ένα μυθιστοριογράφο, περιγράφει και την ίδια τη λογοτεχνική δημιουργία. Ασχολείται εξάλλου και με το δίλημμα της χρησιμότητας της λογοτεχνίας σε σύγκριση με τη δοκιμιογραφία. Αυτή η πράξη με ωθεί να ταυτίσω σε μεγάλο βαθμό τη συγγραφέα με τον πλαστό μυθιστοριογράφο της, τον Ευμένη. Βέβαια, ενδείξεις για την ταύτιση κατ’ εμέ συναντάμε και στο προοίμιο του έργου, όπου διατυπώνεται εν ολίγοις και η άποψη της συγγραφέως πάνω στα γλωσσικά ζητήματα. Το προοίμιο συνδέεται με το σημείωμα του εκδότη ότι «στην παρούσα έκδοση τηρήθηκαν οι ορθογραφικές επιλογές της συγγραφέως», δεδομένου ότι και όλο το έργο του Ευμένη «σε πείσμα των καιρών [...] ήταν γραμμένο σε πολυτονικό σύστημα, γιατί αυτό ζητούσε κυρίως από τον εκδότη του». Ένδειξη ταύτισης είναι για μένα επίσης η παράθεση της βιβλιογραφίας του «Ευμένη» στο τέλος του έργου! Ο Ευμένης πήρε φυσική υπόσταση, βγήκε από τη λογοτεχνική δημιουργία στον πραγματικό κόσμο, μελέτησε και έγραψε; Εδώ, εκτός από την ταύτιση, μας θυμίζει η Λαδιά το θέμα του «ονείρου», το οποίο συναντάμε στο μυθιστόρημα αλλά και στις συνεντεύξεις της συγγραφέως. Ένα ακόμα αξιοπρόσεκτο ζήτημα είναι η θέση του αφηγητή στην Ταραντούλα. Συνοπτικά λέω πως η Ελένη Λαδιά αξιοποίησε όλες της κατατάξεις του Gérard Genette. Δεν υπάρχει ένα και μόνο σημείο στο οποίο στέκει ο αφηγητής και αφηγείται, δεν υπάρχει επίσης ένας και μόνο αφηγητής παρά την ταύτιση του Ευμένη με τη δημιουργό του.

Δεν σταματάνε εδώ τα στοιχεία που δίνουν στην Ταραντούλα της Λαδιά μια υψηλή λογοτεχνικότητα, απλά κάπου και κάποτε πρέπει να περιοριστώ. Η Ταραντούλα είναι μια σύνθεση επίκαιρη, όλης της ελληνικής γραμματείας από τον Όμηρο, τη μυθολογία, τις επιγραφές, τη χριστιανική γραμματεία, και φυσικά τη σύγχρονη. Ίσως μια τέτοια σύνθεση να αποτελέσει καινούργια στρατηγική στον αγώνα υπέρ του «πλούτο» της γλώσσας. Η Ταραντούλα είναι όντως πρωτότυπο έργο, με καινοτομία, και απευθύνεται σε απαιτητικούς αναγνώστες, όπως αναφέρεται στο οπισθόφυλλο του έργου.

* Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε πρώτα στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Βημόθυρο, με μικρές διαφορές.